Majątek osobisty po śmierci małżonka: kto dziedziczy i co z nieruchomościami?

Kwestia dziedziczenia majątku osobistego żony lub męża po ich śmierci nie jest do końca jasna, zwłaszcza jeśli do dorobku spadkodawcy zaliczają się również nieruchomości. W odróżnieniu od majątku wspólnego małżonków podział spadku następuje nieco odmiennie i nie zawsze tak, jak się powszechnie rozumuje. Warto więc wcześniej zorientować się, czym są i jak dziedziczy się przedmioty wchodzące w skład majątku osobistego, w jaki sposób dzieli się go po śmierci i jak wygląda kolejność dziedziczenia. To kluczowe kwestie, które pomogą Ci zabezpieczyć się na wypadek śmierci współmałżonka.

Majątek osobisty po śmierci – definicja i skład

Zanim przejdziemy do kwestii dziedziczenia, warto precyzyjnie określić, czym jest majątek osobisty i co wchodzi w jego skład. Pojęcia te mogą być nieco mylące, zwłaszcza jeśli przyjąć, że w chwili zawarcia związku małżeńskiego między małżonkami co do zasady powstaje wspólność majątkowa. Wiele osób myśli więc, że wszystkie bez wyjątku posiadane nieruchomości i ruchomości wchodzą w skład majątku wspólnego. Nic bardziej mylnego! Nawet jeśli istnieje wspólność majątkowa, każdy małżonek posiada również swój majątek osobisty.

Co wchodzi w skład majątku osobistego? Według zapisów art. 33 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego to przede wszystkim:

• nieruchomości i przedmioty nabyte przed zawarciem związku małżeńskiego;
• przedmioty nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, nawet jeśli zostały one nabyte w trakcie trwania małżeństwa;
• prawa niezbywalne — np. autorskie prawa majątkowe czy prawa do patentów nigdy nie zaliczają się do wspólnego majątku;
• przedmioty służące do zaspokajania osobistych potrzeb;
• środki zgromadzone na rachunku otwartym lub pracowniczym funduszu emerytalnym do momentu ich faktycznego pobrania i włączenia do majątku wspólnego;
• roszczenia z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia.

WAŻNE! Do majątku osobistego zaliczają się również wszelkie przedmioty nabyte za środki pochodzące z majątku osobistego. Jeśli więc jeden z małżonków sprzeda mieszkanie nabyte przed ślubem i za te pieniądze kupi inne mieszkanie, to nowe mieszkanie również wchodzi w skład majątku osobistego.

Rzecz jasna, gdy małżonkowie zawarli intercyzę, która wprowadziła rozdzielność majątkową, to majątek wspólny nigdy nie powstał. W takim przypadku zarówno jeden, jak i drugi małżonek posiadają wyłącznie majątek osobisty, który podlega dziedziczeniu zgodnie z prawem spadkowym.

Czy majątek osobisty podlega podziałowi po śmierci? Rola dziedziczenia

Majątek osobisty po zmarłym małżonku nie podlega podziałowi majątku wspólnego. Podlega natomiast dziedziczeniu. To istotna różnica — dlaczego? Podział majątku wspólnego następuje bowiem głównie w dwóch przypadkach: po rozwodzie lub w chwili śmierci jednego z małżonków. Wtedy dzieli się majątek wspólny, który małżonkowie zgromadzili w trakcie małżeństwa — co do zasady po połowie. W związku z tym po śmierci spadkodawcy do masy spadkowej wchodzi więc tylko połowa zgromadzonego majątku wspólnego. Druga część uznawana jest za własność żyjącego małżonka, a więc nie jest dziedziczona.

Ponieważ majątek osobisty nie wchodzi w skład majątku wspólnego, nie jest przedmiotem podziału, a natychmiast staje się spadkiem. Oznacza to, że cały majątek osobisty małżonka jest dziedziczony przez jego spadkobierców zgodnie z prawem spadkowym.

Przykład. Zbigniew w chwili śmierci miał dwójkę dzieci oraz żonę, z którą posiadał wspólność majątkową małżeńską. Pozostawione przez niego mieszkanie o było więc składnikiem majątku wspólnego obojga małżonków. Po śmierci Zbigniewa do masy spadkowej weszła więc tylko połowa nieruchomości — pozostała połowa była udziałem wspólnym żony i nie podlega dziedziczeniu. Połowa nieruchomości odziedziczonej jest kolejno dzielona pomiędzy osoby uprawnione do dziedziczenia, czyli żonę i dwójkę dzieci. Każde z nich otrzymuje po 1/3 masy spadkowej, czyli 1/6 całej nieruchomości. W ten sposób po podziale spadku dzieci stają się właścicielami po 1/6 nieruchomości, a żona - 4/6.

UWAGA! Jeśli jedno z małżonków czyniło nakłady z majątku osobistego na majątek wspólny lub odwrotnie, to w przypadku śmierci małżonka podlega to rozliczeniom.

Kto dziedziczy majątek osobisty małżonka? Kolejność dziedziczenia

To, kto dziedziczy majątek osobisty małżonka, jest precyzyjnie określone w kodeksie cywilnym. Zasadniczo, dziedziczenie majątku osobistego odbywa się na takich samych zasadach jak dziedzicz

enie każdego innego spadku. 

Kolejność dziedziczenia wygląda następująco:

1. Dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek w częściach równych, z tym że udział małżonka nie może wynosić mniej niż 1/4 spadku. Jeśli natomiast dziecko spadkodawcy nie dożyło chwili otwarcia spadku, jego część przechodzi na jego zstępnych.
2. Małżonek i rodzice, a także rodzeństwo spadkodawcy. Jeżeli małżeństwo nie miało dzieci, spadek dziedziczą małżonek spadkodawcy i jego rodzice. Warto przy tym pamiętać, że małżonek dziedziczy połowę spadku, a każde z jego rodziców po 1/4. Z kolei jeśli rodzice lub jedno z nich nie dożył otwarcia spadku, do spadku zostanie powołane rodzeństwo zmarłego i otrzyma ono część należącą do zmarłego rodzica w częściach równych.
3. Sam małżonek. Jeśli spadkodawca nie miał dzieci, rodziców ani rodzeństwa, ani zstępnych rodzeństwa, całość spadku przypada małżonkowi spadkodawcy.
4. Dziadkowie i dalsi krewni.
5. Gmina ostatniego miejsca zamieszkania lub Skarb Państwa.

Należy pamiętać, że wszystkie te zasady dotyczą dziedziczenia ustawowego, czyli w przypadku braku testamentu. Wola testamentowa ma zawsze pierwszeństwo i jeśli tylko takowa istnieje, to majątek dzielony jest zgodnie z jej postanowieniami. Najbliżsi spadkobiercy (małżonek, zstępni i wstępni) mają natomiast prawo do zachowku.

Mieszkanie kupione przed ślubem — kto dziedziczy?

Jak wspomnieliśmy wcześniej, mieszkanie kupione przed ślubem nie wchodzi do majątku wspólnego po śmierci. Nie podlega więc podziałowi majątku i w całości wchodzi do masy spadkowej. Ta z kolei jest rozdysponowana zgodnie z zapisami testamentu lub według ustawowej kolejności dziedziczenia — opisaliśmy ją dokładnie w poprzednim akapicie.

Przykład. Piotr kupił mieszkanie na własność przed ślubem z Anną. Po kilku latach małżeństwa Piotr zmarł, nie pozostawiając testamentu. Mieli dwójkę dzieci. Mieszkanie to, będące majątkiem osobistym męża, zostanie odziedziczone przez Annę (żonę) i dwójkę dzieci Anny. Każde z nich otrzyma część spadku w równej części — czyli 1/3 nieruchomości.

Należy przy tym pamiętać, że od nabycia nieruchomości w drodze dziedziczenia należy zapłacić podatek od spadku. Jego wysokość zależy od stopnia pokrewieństwa ze spadkodawcą — z reguły małżonkowie, wstępni i zstępni są z niego zwolnieni. Pozostali spadkobiercy (np. siostrzeńcy lub bratankowie) muszą jednak mieć na uwadze taką konieczność. Opodatkowaniu podlega również sprzedaż mieszkania ze spadku, jeśli nastąpi przed upływem 5 lat od nabycia nieruchomości (nie odziedziczenia!)

Zrozumienie dziedziczenia majątku osobistego to podstawa

Zrozumienie, czym jest majątek osobisty i jak wygląda dziedziczenie po mężu lub w kontekście majątku osobistego po zmarłym małżonku, jest niezwykle ważne dla każdego, kto staje w obliczu spraw spadkowych. Pamiętaj, że majątek osobisty nie jest dzielony w ramach podziału majątku wspólnego byłych małżonków. Cały majątek osobisty zmarłego staje się spadkiem i podlega dziedziczeniu na ogólnych zasadach, chyba że istnieje testament. 

W razie potrzeby warto skorzystać z profesjonalnej pomocy adwokata, który szczegółowo zajmie się działem spadku i sprawdzi, co wchodzi w skład majątku wspólnego, a co nie. Pozwoli Ci to upewnić się, że wszystkie składniki majątku osobistego zostaną rozliczone zgodnie z prawem.