Spadek po dziadku, gdy ojciec już nie żyje: kto dziedziczy i na jakich zasadach?

Zawiłości rodzinne i liczne grono spadkobierców — zwłaszcza jeśli część z nich nie doczekała otwarcia spadku — wprowadzają zamęt w kolejności dziedziczenia. Wbrew pozorom bardzo często zdarza się, że spadkobierca otrzymuje spadek po dziadku, gdy ojciec już nie żyje. Jaka część spadku należy się wtedy wnukowi zmarłego? I jakie inne osoby również będą do niego uprawnione? Zrozumienie zasad dziedziczenia może oszczędzić Ci wiele nerwów, czasu i problemów finansowych. Oto praktyczny poradnik na temat dziedziczenia po dziadkach.

Dziedziczenie ustawowe: podstawowe zasady w polskim prawie

W Polsce dziedziczenie ustawowe — jeśli zmarły nie pozostawił testamentu — odbywa się według zasad określonych przez Kodeks Cywilny. Zgodnie z art. 931 tej ustawy:

"W pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek; dziedziczą oni w częściach równych. Jednakże część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku."

To pierwsza grupa spadkodawców, którzy dziedziczą w przypadku braku testamentu. Jeśli Twoja babcia i dzieci dziadka wciąż żyją, to oni w pierwszej kolejności są powołani do spadku i utrzymują jego całość do podziału między siebie. Wnuki dziedziczą po dziadku tylko w sytuacji, w której jego rodzic (a dziecko spadkodawcy) umrze wcześniej.

Kiedy wnuk dziedziczy po dziadku? Prawo reprezentacji

Prawo reprezentacji jest kluczowe w kontekście spadku po dziadku, kiedy ojciec już nie żyje. Wskazuje ono kolejnych spadkodawców, w przypadku jeśli jeden z ustawowych spadkobierców nie dożył otwarcia spadku. Niejako zajmują oni jego miejsce w kolejce do dziedziczenia. W tym przypadku osobami, które dziedziczą po dziadku lub babci, są zstępni zmarłego spadkobiercy (czyli swojego rodzica).

Kodeks cywilny wyjaśnia tę sprawę następująco:

"Jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych. Przepisy te stosuje się odpowiednio do dalszych zstępnych."

Jeśli więc Twój ojciec już nie żyje, to Ty jako jego dziecko dziedziczysz część spadku, która by mu się należała. Takie samo prawo przysługuje również Twojemu rodzeństwu — niezależnie od tego, ile masz braci czy sióstr, wszyscy dziedziczycie w równych częściach. Można zatem powiedzieć, że jako wnuki otrzymujecie to, co normalnie dziedziczyłby Wasz ojciec.

Kolejność dziedziczenia w linii prostej: dziadkowie, dzieci, wnuki

Jak już wspomnieliśmy, kolejność dziedziczenia ustawowego jest ściśle określona w Kodeksie cywilnym. Co do zasady "hierarchia ważności spadkobierców" idzie po linii prostej zstępnych. Zaraz po małżonku spadek w pierwszej kolejności przypada dzieciom spadkodawcy, a jeżeli ci nie żyją, to wnukom. Z kolei gdy któreś z wnuków również nie dożyło otwarcia spadku, dziedziczą ich potomkowie, a prawnuki spadkodawcy. Wszyscy z nich dziedziczą w częściach równych.

Oto, jak dokładnie przedstawia się kolejność dziedziczenia ustawowego:

1. Powołani do spadku w pierwszej kolejności: Małżonek i dzieci spadkodawcy. Dziedziczą w równych częściach, z tym zastrzeżeniem, że małżonek nie może otrzymać mniej niż jedną czwartą spadku.
2. Powołani do spadku w drugiej kolejności. Jeśli spadkodawca nie miał dzieci lub te zmarły bezdzietnie, spadek przypada małżonkowi (w jednej drugiej udziałów) oraz rodzicom spadkodawcy (po jednej czwartej udziałów dla każdego).
3. Powołani do spadku w trzeciej kolejności. Jeśli nie ma małżonka i dzieci (ani ich zstępnych), spadek w całości otrzymują rodzice zmarłego.
4. Powołani do spadku w czwartej kolejności. Jeśli nie ma małżonka, dzieci i rodziców, spadek przypada rodzeństwu spadkodawcy.
5. Powołani do spadku w piątej kolejności: Jeśli nie ma rodzeństwa, spadek przypada dziadkom spadkodawcy.
6. Jeśli brak wszystkich powyższych spadkobierców, majątek dziedziczy gmina lub Skarb Państwa.

Przykład. Dziadek, który owdowiał na kilka lat przed swoją śmiercią, miał dwóch synów — Jana i Piotra. Niestety, Jan zmarł jeszcze przed dziadkiem, ale miał dwójkę dzieci — Anię oraz Jakuba. Po śmierci dziadka spadek przypadałby więc w całości jego synom w częściach równych, czyli po połowie. Ponieważ Jan nie żyje, jego udział w spadku otrzymują jego dzieci, także w równych częściach — w tym przypadku po jednej czwartej odziedziczonego majątku.

Spadek po dziadku: rola testamentu w przypadku śmierci ojca

Przy braku testamentu dziedziczenie odbywa się zgodnie z omówionymi wyżej zasadami. Sprawa jednak komplikuje się, gdy dziadek sporządził ostatnią wolę. W takiej sytuacji dziedziczenie testamentowe ma pierwszeństwo i jego zapisy są ważniejsze niż kolejność ustawowa. Jak w takim razie wygląda sprawa dziedziczenia przez wnuki?

Warto w tym momencie wspomnieć, że spadkodawca może dowolnie rozporządzać swoim majątkiem. Jego wola wyrażona w testamencie nie musi więc dotyczyć tylko najbliższej rodziny, ale każdej osoby — nawet niespokrewnionej. Jeśli więc dziadek w testamencie powołał Ciebie (swojego wnuka) do dziedziczenia, to nie ma znaczenia, czy Twój ojciec żyje, czy nie.

A co w przypadku, kiedy dziadek powołał do dziedziczenia Twojego ojca, ale ten nie doczekał otwarcia testamentu? Wtedy zazwyczaj powołanie staje się bezskuteczne, a spadek w części, która przypadłaby Twojemu ojcu, dziedziczony jest na mocy ustawy. Otrzymujesz go więc Ty oraz Twoje ewentualne rodzeństwo. Wyjątkiem jest sytuacja, w której dziadek przewidział taką sytuację i wskazał w testamencie tzw. podstawienie. Jest to instrukcja, kto ma dziedziczyć, jeśli pierwszy spadkobierca z jakiegoś powodu nie będzie mógł tego zrobić.

Z tych powodów zawsze warto sprawdzić, czy testament istnieje i jakie są jego zapisy. Może się okazać, że spadek po dziadkach po latach wygląda zupełnie inaczej, niż sądzono przed ujawnieniem ostatniej woli.

Zachowek dla wnuków: czy przysługuje im mimo śmierci ojca?

Zachowek po dziadkach, gdy rodzic nie żyje, nie zawsze jest egzekwowany, najczęściej z jednego powodu — nieświadomości istnienia takiego prawa. Warto jednak wiedzieć, że zgodnie z zapisami Kodeksu cywilnego, wnukom przysługuje prawo do zachowku, jeśli ich rodzic umrze przed otrzymaniem spadku, a dziadek w testamencie pominął ich całkowicie lub dał im mniej wartość przysługującego im zachowku.

Artykuł 991 § 1 "Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli są trwale niezdolni do pracy albo małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by im przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek)."

Możliwość ubiegania się o zachowek wynika z prawa reprezentacji, na podstawie którego dzieci zastępują zmarłego rodzica w linii dziedziczenia. Uznaje się więc, że ponieważ ich ojciec miał takie prawo, przysługuje ono również im.  

Długi dziadka: czy wnuk dziedziczy zobowiązania?

Jeśli chodzi o długi spadkowe, to nie ma znaczenia, czy jest to spadek po rodzicach, po dziadkach, czy po dalszych krewnych. Wnuki spadkobiercy dziedziczą również jego długi. Litera prawa mówi, że do masy spadkowej wchodzi cały majątek zmarłego — zarówno jego aktywa, jak i obciążenia. Nie przewiduje się żadnych wyjątków od tej reguły, ani zwolnień, np. w przypadku nieletnich spadkobierców.

Jeśli spadek obciążony jest długami dziadka, masz trzy możliwości postępowania:

1. Przyjęcie spadku wprost. Dziedziczysz wtedy wszystko, ale za długi odpowiadasz całym swoim majątkiem.
2. Przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Twoja odpowiedzialność za długi dziadka jest ograniczona do wartości majątku, który wchodzi w skład spadku. Nie musisz przy tym spłacać długów z własnego majątku, jeśli przewyższają one kwotę spadku.W przypadku, gdy dziadek nie zostawił testamentu, a Ty nie złożyłeś oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, to domyślnie przyjmujesz spadek z dobrodziejstwem inwentarza.
3. Odrzucenia spadku. To dobre wyjście, jeśli nie chcesz dziedziczyć żadnych zobowiązań. Pamiętaj, że wnukom należy się spadek po dziadku nie tylko wtedy, gdy ich rodzic nie żyje, ale również gdy sam wcześniej odrzucił spadek.

WAŻNE! Aby odrzucenie spadku miało moc prawną, należy to zrobić w odpowiednim terminie — zwykle 6 miesięcy od śmierci spadkodawcy lub dowiedzenia się o powołaniu do dziedziczenia. Oświadczenie o odrzuceniu spadku składa się do sądu rejonowego lub u notariusza.

Kiedy potrzebujesz prawnika do spadku po dziadku?

Sprawy spadkowe, nawet jeśli teoretycznie są jasne i nieskomplikowane, w rzeczywistości mogą być bardzo trudne, a nawet bolesne. Emocjonalne podejście do śmierci bliskiego członka rodziny sprawia, że niekiedy dotrzymanie wszystkich terminów lub dochodzenie swoich praw będą trudniejsze. Dla własnego bezpieczeństwa — zwłaszcza finansowego — czasami warto więc rozważyć skorzystanie z usług kancelarii prawnej.

Kiedy przyda Ci się pomoc prawnika? Jest ona zalecana, jeśli:

• dziadek pozostawił testament, który jest trudny do interpretacji;
• prawo do spadku ma wielu spadkobierców — nie zawsze wiadomo, jak przeprowadzić dział spadku, aby każdy otrzymał należną mu część;
• odziedziczyłeś długi spadkowe — w takiej sytuacji prawnik pomoże Ci ocenić ryzyko i wybrać najkorzystniejszą formę przyjęcia lub odrzucenia spadku;
• sprawy spadkowe doprowadziły do konfliktów rodzinnych i majątku nie da się rozdysponować ugodowo w dziale spadku u notariusza;
• w skład spadku wchodzi nieruchomość — formalności związane z nabyciem spadku w przypadku niepodzielnej nieruchomości nie należą do łatwych.

Odziedziczyłeś nieruchomość, której zarządzanie jest trudne ze względu na wielu współwłaścicieli? Nie musisz czekać na podział majątku, aby pozbyć się tego problemu. Najkorzystniej przeprowadzić dział spadku sądownie, ale takie sprawy mogą ciągnąć się latami, zwłaszcza jeśli między pozostałymi spadkobiercami nie ma zgody co do podziału nieruchomości. Zamiast tracić czas i pieniądze na procedury sądowe, możesz zdecydować się na sprzedaż udziałów w nieruchomości. Co prawda na wolnym rynku trudno znaleźć kupca na same udziały, ale jest to możliwe w przypadku skupu nieruchomości. Wystarczy samo stwierdzenie nabycia spadku, aby już w kilka dni uwolnić się od ciężaru.