Utrata rodzeństwa to jedno z najtrudniejszych doświadczeń życiowych. W tym pełnym emocji czasie na rodzinę spadają również obowiązki prawne związane z uregulowaniem spadku. Sytuacja komplikuje się, gdy zmarły brat lub siostra nie pozostawili po sobie potomstwa ani nie byli w związku małżeńskim. Wiele osób zadaje sobie wtedy pytanie: kto i w jakiej części dziedziczy majątek? Zasady dziedziczenia w takim przypadku są precyzyjnie określone w Kodeksie cywilnym. W tym poradniku krok po kroku wyjaśnimy, jak wygląda ustawowa kolejność dziedziczenia, jakie udziały przypadają poszczególnym członkom rodziny oraz na jakie formalności i podatki trzeba się przygotować w 2025 roku.

Kto dziedziczy w pierwszej kolejności, gdy brat lub siostra nie mieli dzieci?

W sytuacji, gdy zmarły nie pozostawił testamentu, dziedziczenie odbywa się na podstawie przepisów ustawy, czyli tzw. dziedziczenia ustawowego. Kodeks cywilny jasno określa grupy spadkobierców i kolejność, w jakiej są powoływani do spadku.

Pierwszą grupą są zawsze zstępni (dzieci, wnuki) oraz małżonek zmarłego. Skoro w naszym scenariuszu ich nie ma, prawo automatycznie przechodzi do następnej grupy. Zgodnie z art. 932 Kodeksu cywilnego, do spadku po osobie bezdzietnej i niezamężnej powołani są jej rodzice oraz rodzeństwo. To oni stają się głównymi spadkobiercami.

Rola rodziców w dziedziczeniu – jaki udział w spadku im przypada?

Podział majątku w tej grupie jest ściśle określony. Jeśli w chwili śmierci brata lub siostry żyją oboje rodzice, dziedziczą oni w pierwszej kolejności, a ich udział jest stały.

  • Każde z rodziców dziedziczy po jednej czwartej (1/4) części spadku.
  • Pozostała połowa (1/2) spadku przypada w częściach równych rodzeństwu zmarłego.

Przykład: Zmarły Jan był singlem i nie miał dzieci. Żyją jego rodzice oraz dwoje rodzeństwa: siostra Anna i brat Marek. W tej sytuacji podział spadku wygląda następująco: matka dziedziczy 1/4, ojciec 1/4, a Anna i Marek dzielą się po równo pozostałą połową, czyli każde z nich otrzymuje po 1/4 spadku.

Co w sytuacji, gdy jedno z rodziców nie żyje? Jak zmienia się podział spadku?

Sytuacja zmienia się, jeśli któreś z rodziców zmarło przed otwarciem spadku po dziecku. Wiele osób mylnie zakłada, że udział zmarłego rodzica przechodzi na drugiego, żyjącego rodzica. Prawo stanowi jednak inaczej.

Zgodnie z art. 933 Kodeksu cywilnego, udział spadkowy, który przypadałby zmarłemu rodzicowi, przechodzi na rodzeństwo spadkodawcy i jest dzielony między nich po równo.

Przykład: Zmarły Jan nie miał dzieci ani żony. Żyje jego matka i dwoje rodzeństwa. Ojciec Jana zmarł kilka lat wcześniej. W tej sytuacji:

  • Matka Jana dziedziczy swoją stałą część, czyli 1/4 spadku.
  • Udział, który przypadłby ojcu (1/4), jest doliczany do puli dla rodzeństwa.
  • Rodzeństwo dzieli się więc nie połową, a trzema czwartymi (3/4) spadku. Każde z nich dziedziczy po 3/8.

Warto też wiedzieć, kto dziedziczy po bezdzietnym małżeństwie – jeśli zmarły miał małżonka, ale nie miał dzieci, to małżonek dziedziczy połowę spadku, a druga połowa dzielona jest między rodziców i rodzeństwo na powyższych zasadach.

Dziedziczenie przez siostrzeńców i bratanków – kiedy dzieci rodzeństwa wchodzą do gry?

A co, jeśli któreś z rodzeństwa zmarło wcześniej niż spadkodawca, pozostawiając własne dzieci? W takiej sytuacji działa zasada reprezentacji (podstawienia). Oznacza to, że udział spadkowy, który przypadłby zmarłemu bratu lub siostrze, przechodzi w całości na ich dzieci (czyli siostrzeńców i bratanków zmarłego) i jest dzielony między nich po równo.

To zasada analogiczna do tej, która występuje przy dziedziczeniu po dziadkach, o czym więcej piszemy w artykule o spadku po dziadku.

Spadek po bracie to też długi. Jak mądrze przyjąć lub odrzucić spadek w 2025 roku?

Dziedziczenie to nie tylko aktywa, ale również potencjalne długi. Dlatego każdy spadkobierca, w ciągu 6 miesięcy od dnia, w którym dowiedział się o swoim powołaniu do spadku, musi podjąć decyzję. Ma trzy możliwości:

  1. Odrzucenie spadku: Spadkobierca nie otrzymuje żadnego majątku, ale też nie odpowiada za żadne długi.
  2. Przyjęcie spadku wprost: Spadkobierca przyjmuje spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi. Oznacza to, że za ewentualne zobowiązania zmarłego odpowiada całym swoim majątkiem.
  3. Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza: To opcja domyślna, jeśli nie złożymy żadnego oświadczenia. Odpowiedzialność za długi jest ograniczona tylko do wartości odziedziczonego majątku.

W kontekście dziedziczenia często pojawia się też pytanie o zachowek. Należy podkreślić, że rodzeństwo zmarłego nie jest uprawnione do zachowku. Prawo to przysługuje wyłącznie zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy.

Po formalnym uregulowaniu spraw spadkowych, jakim jest stwierdzenie nabycia spadku, spadkobiercy często stają przed decyzją, co zrobić z odziedziczoną nieruchomością. Zwłaszcza gdy spadek jest podzielony na kilka osób, wspólne zarządzanie bywa trudne i prowadzi do konfliktów. 

A co, jeśli nie ma rodzeństwa ani ich dzieci? Dalsza kolejność dziedziczenia ustawowego

Jeśli zmarły nie miał potomstwa, małżonka, rodzeństwa ani potomków rodzeństwa (siostrzeńców, bratanków), do spadku w całości powoływani są jego rodzice (jeśli żyją). Kiedy i oni nie żyją, w następnej kolejności dziedziczą dziadkowie spadkodawcy, a w dalszej – pasierbowie. Jeśli krąg rodziny jest całkowicie pusty, spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania zmarłego lub Skarbowi Państwa.

Podatek od spadku w najbliższej rodzinie. Czy dziedzicząc po rodzeństwie, trzeba płacić?

Dziedziczenie po rodzeństwie wiąże się z obowiązkiem podatkowym, ale na szczęście można go uniknąć. Kluczowe jest zrozumienie tzw. grup podatkowych.

  • Grupa 0 (zerowa): Obejmuje najbliższą rodzinę, w tym małżonka, zstępnych (dzieci, wnuki), wstępnych (rodzice, dziadkowie) oraz właśnie rodzeństwo.
  • Grupa I: Ta sama co grupa 0, a dodatkowo m.in. teściowie, zięć, synowa.
  • Grupa II: M.in. zstępni rodzeństwa (siostrzeńcy, bratankowie).

Osoby z grupy zerowej, w tym rodzeństwo dziedziczące po rodzeństwie, mogą skorzystać z całkowitego zwolnienia z podatku od spadków i darowizn. Jest jednak jeden warunek: należy zgłosić nabycie spadku do właściwego urzędu skarbowego na formularzu SD-Z2 w terminie 6 miesięcy od dnia uprawomocnienia się postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku (lub zarejestrowania aktu poświadczenia dziedziczenia). Przekroczenie tego terminu oznacza utratę prawa do zwolnienia.

Podsumowując, spadek po siostrze bezdzietnej lub bracie trafia w pierwszej kolejności do rodziców i rodzeństwa. Zasady podziału są logiczne, choć znajomość szczegółów jest kluczowa dla sprawiedliwego i sprawnego przeprowadzenia całego procesu w tym trudnym dla rodziny czasie.

Źródła:

  1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 1610 z późn. zm.). Dostęp online: isap.sejm.gov.pl
  2. Ustawa z dnia 28 lipca 1983 r. o podatku od spadków i darowizn (t.j. Dz. U. z 2024 r. poz. 1010). Dostęp online: isap.sejm.gov.pl
  3. Serwis Rzeczypospolitej Polskiej, Podatek od spadków i darowizn – informacje ogólne. Dostęp online: podatki.gov.pl