Zrzeczenie się spadku obciążonego długami. Jak to zrobić?

Zadłużenie to stresująca sytuacja, niezależnie od okoliczności. Niedogodność ta jednak zwiększa się, jeśli długi przypadły Ci w spadku — w niektórych przypadkach możesz nawet odpowiadać za nie swoim majątkiem. Nie warto jednak załamywać rąk. Jeśli wcześniej dowiesz się, że spadek jest obciążony długami, masz kilka dróg postępowania. Najbezpieczniejszą opcją jest złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku przed sądem lub notariuszem. Takie działanie sprawia, że zostajesz wyłączony z linii dziedziczenia — nie odpowiadasz za długi, ale też nie przejmujesz majątku. Jak to zrobić i czy w każdej sytuacji jest to konieczne?

Spadek obciążony długami: kiedy warto rozważyć zrzeczenie?

Gdy odziedziczysz długi — np. w spadku po rodzicach — nie musisz pozostawać bierny. Prawo chroni bowiem spadkobierców przed dziedziczeniem, które mogłoby narazić ich na szkody i daje im możliwość działania w taki sposób, aby mogli ograniczyć odpowiedzialność za długi spadkowe lub w całości się jej pozbyć.

W chwili otwarcia spadku po zmarłej osobie wszystkie uprawnione do dziedziczenia osoby domyślnie stają się spadkobiercami. Jeśli nie podejmą żadnych działań co do spadku, po prostu poniosą odpowiedzialność za wszystkie kwestie związane ze spadkiem. Na szczęście polski system prawny jest skonstruowany w ten sposób, że domyślnie przyjmuje spadek z dobrodziejstwem inwentarza. W takiej sytuacji co prawda przejmujesz wszystkie zobowiązania zmarłego, ale Twoja odpowiedzialność za długi ogranicza się wyłącznie do wartości aktywów spadku. Oznacza to, że nie będziesz musiał uregulować kwot wyższych niż wartość spadku i nie będziesz odpowiadał za nie całym swoim majątkiem — inaczej, niż gdybyś zdecydował się przyjąć spadek wprost.

Możesz również odrzucić spadek i nie odpowiadać ani za majątek, ani za aktywa. Kiedy warto to zrobić? Przede wszystkim zawsze wtedy, gdy spadek zawiera więcej długów niż aktywów. Nawet gdyby udało Ci się wyprzedać cały majątek, to i tak nie wystarczyłoby na pokrycie długów i musiałbyś spłacić je z własnych środków. Pamiętaj też, że przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza również nie zawsze jest idealnym rozwiązaniem. Nadal możesz być zmuszony sprzedać odziedziczony majątek, aby spłacić długi. Będzie to dobre rozwiązanie, jeśli po oddaniu wszystkich należności zostanie Ci spora suma pieniędzy, ale zdarza się tak, że długi są niewiele mniej warte niż cały majątek. Spadek nie przyniesie Ci więc żadnych korzyści finansowych, a jednocześnie samodzielnie przeprowadzisz całe postępowanie spadkowe i uporasz się z wierzycielami czy komornikiem.

Odrzucenie spadku a zrzeczenie się dziedziczenia: kluczowe różnice w kontekście długów

Zrzeczenie się spadku i zrzeczenie się dziedziczenia często utożsamiamy i używamy zamiennie, ale w praktyce stanowią dwa odmienne terminy prawne i mają różne konsekwencje.

Zrzeczenie się spadku to potoczna nazwa na odrzucenie spadku — te terminy są równoważne, z tym że jedno z nich używa w życiu codziennym, a drugie w terminologii prawnej. Co dokładnie oznaczają? Zgodnie z art. 1012 oraz 1015 Kodeksu cywilnego odrzucenie spadku to:

Jednostronne oświadczenie złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swojego powołania do dziedziczenia. Skutkuje to wyłączeniem spadkobiercy z dziedziczenia, a spadek przechodzi na kolejnych spadkobierców ustawowych lub testamentowych. Odrzucenie spadku nie obejmuje automatycznie zstępnych, co oznacza, że Twoje dzieci — jeśli tylko są powołane do dziedziczenia i nie chcą przejąć długów — również będą musiały odrzucić spadek.

Z kolei zrzeczenie się dziedziczenia:

Jest umową w formie aktu notarialnego, którą zawiera się za życia spadkodawcy pomiędzy przyszłym spadkobiercą ustawowym a przyszłym spadkodawcą. Skutkuje tym, że osoba zrzekająca się dziedziczenia jest traktowana tak, jakby nie dożyła otwarcia spadku. Co ważne, skutki zrzeczenia się dziedziczenia rozciągają się również na zstępnych (a więc Twoje dzieci czy wnuki), chyba że umowa stanowi inaczej.

Warto pamiętać, że w kontekście długów spadkodawcy, zarówno odrzucenie spadku, jak i zrzeczenie się dziedziczenia mają takie same skutki — pozbawiają Cię prawa do spadku i zdejmują z Ciebie odpowiedzialność za ewentualne długi. Różnią się natomiast pod względem momentu złożenia oświadczenia. Zrzeczenia się dziedziczenia dokonuje się jeszcze za życia spadkodawcy, a odrzucenie spadku następuje po jego śmierci.

UWAGA! Pamiętaj, że zrzeczenie się spadku na rzecz innej osoby nie jest możliwe, choć takie określenie często bywa używane w języku potocznym. Prawnie nie ma jednak możliwości zrzeczenia się spadku na rzecz innej osoby u notariusza lub w sądzie — nie możesz go więc przekazać go innej osobie. Jeśli odrzucisz spadek, to po prostu wypadasz z kręgu spadkobierców, a ten trafia do kolejnych osób powołanych do dziedziczenia zgodnie z kolejnością ustawową lub testamentem. Jeśli chcesz przekazać spadek na rzecz konkretnej osoby, musisz go przyjąć, a następnie przekazać swój udział poprzez dział spadku u notariusza lub w sądzie (a także darowizny, jeśli obdarowana osoba nie jest uprawniona do dziedziczenia). Wiąże się to jednak z koniecznością przyjęcia spadku i potencjalną odpowiedzialnością za długi.

Procedura odrzucenia spadku: krok po kroku u notariusza lub w sądzie

Powołany do spadku może go odrzucić na dwa sposoby. W zależności od tego, czy zależy mu na czasie, czy też może poczekać, ma możliwość:

1. Odrzucenia spadku u notariusza. Ze względu na wygodę i szybkość jest to chętnie wybierana opcja w przypadku zrzeczenia się spadku. Wystarczy umówić się na spotkanie z notariuszem i przedłożyć mu podstawowe dokumenty: swój dowód osobisty oraz akt zgonu spadkodawcy. Notariusz sporządzi akt notarialny, za który opłata wynosi około 50 zł netto (plus 23% VAT). Dodatkowo trzeba się liczyć z kosztami uzyskania wypisów — 6 zł netto za każdą rozpoczętą stronę.
2. Odrzucenia spadku w sądzie. Oświadczenie o odrzuceniu spadku należy złożyć w sądzie, w którego okręgu znajduje się miejsce zamieszkania zmarłego. Nie zapomnij, aby we wniosku podać: Twoje dane (imię, nazwisko, PESEL, adres zamieszkania), imię i nazwisko spadkodawcy, datę i miejsce jego śmierci, a także informację, czy wiesz o innych spadkobiercach i ewentualnie ich dane (jeśli to możliwe)

UWAGA! Złożenie oświadczenia o spadku jest nieodwołalne. Kiedy już to zrobisz, nie możesz zmienić zdania.

Ile masz czasu na odrzucenie spadku?

Czas na odrzucenie spadku zaczyna liczyć się od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swojego powołania do dziedziczenia. Co to oznacza w praktyce? Rozpatrzmy trzy opcje:

1. Jeśli jesteś spadkobiercą ustawowym i dziedziczysz w pierwszej kolejności (np. jesteś dzieckiem zmarłego), to termin na odrzucenie spadku zaczyna biec od śmierci spadkodawcy.
2. Jeśli dziedziczysz na mocy testamentu, to termin na złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku biegnie dopiero od momentu otwarcia tego testamentu.
3. Jeśli natomiast jesteś powołany do dziedziczenia dopiero po tym, jak inni spadkobiercy (np. Twoi rodzice) odrzucili spadek, czas zaczyna liczyć się dopiero od chwili, w której dowiedziałeś się, że odrzucili spadek.

W każdym przypadku masz 6 miesięcy, aby dopełnić wszystkich formalności. Niezłożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku w wymaganym terminie skutkuje tzw. milczącym przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza.

Odrzucenie spadku w imieniu dziecka: kiedy jest konieczna zgoda sądu?

Odrzucenie spadku w imieniu małoletniego wymaga szczególnej uwagi, zwłaszcza w przypadku długów. To niestety, częsta sytuacja, zwłaszcza gdy rodzice odrzucą spadek — wtedy ten przechodzi na ich dzieci. Zaniechanie jakichkolwiek działań jest jednoznaczne z przyjęciem spadku i może być problematyczne. Jeśli więc nie chcesz, aby Twoje dziecko odpowiadało za długi spadkodawcy, musisz podjąć działania.

Czy możesz dokonać tego samodzielnie, czy też potrzebujesz na to zgody sądu? Jest ona wymagana, ale tylko w pewnych sytuacjach:

• kiedy dziecko dziedziczy bezpośrednio po zmarłym (np. po ojcu);
• jeśli rodzice odrzucą spadek, ale nie ma między nimi zgody co do tego, czy dziecko również powinno ten spadek odrzucić (jedno się zgadza, a drugie nie);
• gdy istnieją inni spadkobiercy (np. pełnoletnie rodzeństwo dziecka), którzy nie odrzucili spadku.

Możesz odrzucić spadek w imieniu osoby małoletniej bez zgody sądu tylko wtedy, gdy dziecko dziedziczy po odrzuceniu spadku przez rodzica, a oboje rodzice wyrażają zgodę na odrzucenie.

Oto, jak zrzec się spadku po zmarłej osobie w imieniu dziecka:

1. Złóż wniosek do sądu rejonowego (wydział rodziny i nieletnich) właściwego dla miejsca zamieszkania dziecka. We wniosku uzasadnij, dlaczego odrzucenie spadku leży w interesie małoletniego. Dołącz też do niego akt zgonu spadkodawcy, swój akt odrzucenia spadku oraz akt urodzenia dziecka. Masz na to 6 miesięcy od momentu, kiedy sam odrzuciłeś spadek. Miej też na uwadze, że termin ten ulega zawieszeniu na czas postępowania sądowego.
2. Po uzyskaniu zgody sądu, masz kolejne sześć miesięcy na złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku w imieniu dziecka. Możesz to zrobić w sądzie lub przed notariuszem. Termin ten zaczyna biec od dnia uprawomocnienia się postanowienia sądu.

Pamiętaj! Sama zgoda sądu opiekuńczego nie wystarczy! To tylko zgoda na złożenie oświadczenia, a nie faktyczne odrzucenie spadku.

Co zrobić, gdy dowiesz się o długach po terminie na odrzucenie spadku?

To trudna sytuacja, ale nie beznadziejna. Jeśli nie dopełnisz formalności w wymaganym terminie, spadek przechodzi na Ciebie wraz z dobrodziejstwem inwentarza.

Czasami jednak zdarza się tak, że to nie zaniechanie, a zwykła niewiedza jest powodem niezłożenia oświadczenia w terminie. Być może nie wiedziałeś o długach, zostałeś wprowadzony w błąd, albo też nie miałeś świadomości, że powołano cię do spadku. Co wtedy? Możesz uchylić się od skutków prawnych takiej sytuacji przed sądem. Musisz jednak wykazać, że brak odrzucenia spadku był wynikiem błędu, niewiedzy lub groźby (takie sytuacje również się zdarzają!). Prawo przewiduje aż 12 miesięcy na takie postępowanie.

Mimo wszystko takie postępowanie — choć możliwe — jest trudne i przysparza sporo stresu. Aby go uniknąć, możesz skorzystać ze znacznie prostszej alternatywy, czyli sprzedaży majątku. Jeśli w skład spadku wchodzi nieruchomość, która jest dla Ciebie obciążeniem, jej szybkie zbycie będzie korzystniejsze. Dzięki temu będziesz mógł uregulować należności, zamiast czekać wiele tygodni na egzekucję komorniczą. Atrakcyjnym wyborem może być skup nieruchomości. Inaczej niż w przypadku sprzedaży na wolnym rynku — która przez długi jest właściwie niesprzedawalna — zbycie mieszkania lub domu w skupie przebiega szybko i sprawnie. To dogodny sposób na pozbycie się problemów spadkowych.